मेरी आवाज़ ही पहचान है, गर याद रहे ! (જય વસાવડા)

'યાત્રીગણ કૃપયા ધ્યાન દેં, પ્લેટફોર્મ નંબર તીન સે જાને વાલી સાબરમતી એક્સપ્રેસ....'

ભારતીય રેલમાં જે કોઇએ સફર કરી હોય, એમના કાને આ સ્પષ્ટ રણકાવાળો નારીસ્વર પડયો જ હોય.

કોનો છે એ અવાજ? ખબર છે ?  

એ અવાજ હતો સરલા ચૌધરીનો. સરલા મૂળ રેલવે કર્મચારીની દીકરી. એનાઉન્સરની ભરતીમાં એપ્લાય કર્યું ને જોબ મળી ગઈ. ૧૯૯૧માં એનો અવાજ આખા ભારતમાં ગુંજવા લાગ્યો ! યાત્રીગણ કૃપયા ધ્યાન દેં...

એ અવાજનું હવે ત્રણ દસકા પછી રિપ્લેસમેન્ટ થવાનું છે. નવો અવાજ છે હરીશ ભીમાણીનો. વર્સેટાઇલ અને ક્રિએટિવ ગુજરાતી એવા હરીશભાઇ ભાષા-ઉચ્ચારશુદ્ધિના સ્વયં તજજ્ઞ છે. હમણા સુધી જેટ એરવેઝમાં એમનો અવાજ ગુંજતો. હવે રેલવેમાં સંભળાશે. પણ જનમાનસમાં એમનો અવાજ અંકિત થયો છે 'મહાભારત'ના 'સમય' તરીકે ! કેવળ અવાજથી જ એમણે જેનો ચહેરો કલ્પી ન શકાય એવું અદ્રશ્ય સૂત્રધારનું પાત્ર ઊભું કરી દીધું હતું !

વોઇસ. આવાઝ. ધ્વનિ. 

ફિંગર પ્રિન્ટ જેવી જ અલાયદી વોઇસપ્રિન્ટ હોય છે, દરેકની. 

કોઇનો ઘેરો, કોઇનો તીણો, કોઇનો કઠોર, કોઇનો મૃદુ, કોઇનો બોદો, કોઇનો રણકદાર. 

તલત મહેમૂદ કે હેમંત કુમારના અવાજ રેશમી મખમલી જ લાગે. જગજીતસિંહના સિલ્કી વોઇસની જેમ. કિશોરકુમાર પહાડી ગુંજારવનો રણકો. કિશોરના એ બેઝ વોઇસ સામે રેન્જ વધુ હોવા છતાં મોહમ્મદ રફી પાતળા લાગે. મુકેશનો અવાજ તીણો-ગૂંગણો સહેજ.પંડિત ભીમસેન જોશી કે પંડિત જસરાજ આંખ મીંચોને ઓળખાઇ જાય. રાજન-સાજન મિશ્રા કે પરવીન સુલતાના પણ. શાસ્ત્રીય ભારતીય સંગીતની પરંપરા જ આલાપતા આરોહ અવરોહથી સ્વરપેટી સ્ટ્રોંગ કરવાની રહી છે.  

ગુજરાતના ગઢવીઓ પાસે તો ગિફ્ટેડ વોઇસ હોય છે, પેઢી દર પેઢી. આદિત્ય ગઢવીની યુવા ઉંમરના પ્રમાણમાં અવાજ કેવો હિમાલયની ગિરિકંદરા જેવો ! ભજનનો નારાયણ સ્વામીની જેમ આગવી ભાત પાડતો અવાજ હેમંત ચૌહાણનો અને દિવાળીબહેન ભીલનો. ગોંડલના લોકમેળામાં એન્કરિંગમાં સાવ અલગ લહેકાનો એક અવાજ સંભળાતો એ પણ દિમાગમાં છપાઇ ગયો છે.

ઓશો રજનીશનો સ્થિર સ્વર, પાતળો છતાં વજનદાર ને અસરદાર અવાજ. જાણે સંમોહનમાં ખેંચી જાય. રઝા મુરાદ, સુરેશ ઓબેરોયનો છે એવો ડીપ વોઇસ ઈમ્પ્રેસીવ જ લાગે. પણ અમિતાભ પાસે ૭૮ વર્ષેય એ અવાજમાં ઈમોશન્સ પૂરવાનો કેળવેલો કસબ છે.  ખરજનો કહેવાય એવો - બ્રોન્ઝ વોઇસ ઓમ પુરી, અમરીશ પુરીનો, પુરૂષોત્તમ રૂપાલાનો.

 

વોકલ કોડ્સનો પણ ઓવરયુઝ થતા અવાજ તરડાઇ જાય. સ્વરપેટી પર મસા થાય. ગરમ-ઠંડા પાણીના નેપકીન ગળે મૂકવા પડે. નાસ લેવો પડે. ફરજીયાત મૌન પાળવું પડે. ગાયનું ઘી પીવું પડે. કોઇ ગરમ પાણીથી, કોઇ તીખુંતળેલું ચટપટું ખાવાનું ટાળીને, કોઇ મૌનથી અવાજ જાળવે.એક ગુજરાતી ડોકટર અમેરિકાના ન્યૂયોર્કમાં છે, નામે નવીન મહેતા - જ્યાં માઇકલ જેકસન જેવી ગ્લોબલ સેલિબ્રિટીઝ પણ વોઇસબોક્સ ચેક કરાવવા આવે !

અવાજનો આકાર કેવો હોય ? અંધ વ્યક્તિઓ રૂપાની ઘંટડી જેવો અવાજ સાંભળીને કેવા રૂપની કલ્પના કરતા હશે ? કોઇને સતત રેડિયો કે માઇક પર સાંભળો પછી લૂક કેવો કલ્પી શકો એનો? ફોન પર માદક લાગતા અવાજો સાંભળીને છલનામાં છેતરાવું આજકાલનું નથી.  રૂપાની ઘંટડી જેવા અવાજનું જેવું કામણ હોય, એવું ઘણી વાર રૂપનું ન યે હોય.

ક્યારેક અવાજનો ટોન એવા મિજાજનો પરિચય કરાવે કે અણગમો થાય. બીએસએનએલમાં એક શુષ્ક અવાજમાં 'આપ કતાર મેં હૈ. કૃપયા પ્રતીક્ષા કરે !' બોલાતું. કોરો અવાજ. ન પૉઝ, ન કોઇ ફીલિંગ.

ફોર્માલિટીની દુનિયામાં આમે ય 'પ્રેસ વન ફોર કન્ફર્મેશન' જેવા રેકોર્ડેડ અવાજો ખાસ લાગણીહીન રાખવામાં આવે છે. હોસ્પિટલના ફિક્કાં સૂપ ને બાફેલી દૂધી જેવા. સ્વાદહીન. અસરહીન.

પણ જરા યાદ કરો. 

આપણી જીંદગીમાં કેટલાક અવાજોની ય મેમરીઝ હશે. 

અગરબત્તીને સીધુંસામાન વેચતી શેરીઓમાં ફરતી રેંકડીનો ‘હાલો પૂજાપા લેવા’નો સાદ પાડતો અવાજ, માગણ બહેનનો ‘છે કંઇ વધ્યુંઘટયું’ની ટહેલ નાખતો અવાજ, ભભૂત ચોળેલ અલગારી જોગંદરનો ઘુઘવાતા મોજાં જેવો ‘અલખ નિરંજન’નો અવાજ, ભંગારવાળા ને શાકવાળાનો, નટબજાણિયા અને સરાણીયાનો, 'અમ કાઢું કે ભમ કાઢું' કહી છોકરાં ભેગા કરતાં મદારીનો, સીસોટી જેવા અવાજે કઠપૂતળીના ખેલ કરતા માણીગરનો, દૂર મધરાતે અંધકાર ચીરીને આવતા કોઇ ભજનના પિયાલાનો, પાડોશમાં તોફાની બારકસોને ખીજાતા ખાટલે બેઠેલા ડોશીમાનો, ક્લાસમાં તીણા સાદે – ખીજાઇને ચીસ નાખતા શિક્ષિકાનો, ઊંચા સાદે સૂચના આપતા કડક આચાર્યનો, શરમાતા નોટ માંગતી કોઇ સહાધ્યાયી છોકરીનો, ખભે હાથ મૂકીને મેળામાં ખડખડાટ હસતા કોઇ ભેરૂનો… આ અવાજો યાદ કરો એટલે મનમાં ટૂંટિયું વાળીને પડેલા કેટલાય દ્રશ્યો યાદ આવી જાય. કેટલાય ચહેરા તરવરી જાય ! આજે ય નોંધજો સવારે કેટલા અવાજો આપણને જગાડે છે. દૂધથી છાપાના, બાળકોના કલબલાટના, પંખીઓના ટહુકાના, ઘરકામની ઉતાવળના.. પોઢેલા બાળકને સ્કૂલે જવા ઊઠાડતો , આદેશમાં ય વ્હાલ ભેળવતો માનો અવાજ, મોટા અવાજે કોઇ પ્રાર્થના બોલતા પપ્પાનો અવાજ… નાના શિશુના રડવા ને ખિલખિલ હસવાનો અવાજ… અને અચાનક જ ઝબકી ઊઠો એવો, કાનમાં ક્લોઝઅપમાં સંભળાતો,  વિદાય લઇ ગયેલા સ્વજનનો ભણકારા સમ અવાજ !

ઘણી વાર બને છે કે ‘તમને મંચ પર / યુટયુબ પર સાંભળ્યા છે’ – એવું કહીને પાછળથી અચાનક કોઇ ખભે હાથ મૂકે. જેને ઓળખાણ ચહેરાની નથી, બસ વૉઇસની છે ! ટીવી પરના વૉઇસ અમુક ફેમિલી મેમ્બર્સ જેવા લાગે છે. હિન્દીના કેટલાય ગુમનામ, ફેસલેસ ડબીંગ આર્ટિસ્ટ્સ છે, જેનો અવાજ આપણે કાયમી ધોરણે  સાંભળ્યા કરીએ છીએ,  પણ ઓળખાતા નથી. ભારતમાં એક 'વૉઇસ મેજીશ્યન' છે. ચેતન શશીતાલ. ચેતન શશીતાલે સેંકડો સિરિયલ્સમાં ડબિંગ કર્યા છે. એડમાં સેલિબ્રિટીઝના અવાજો કાઢ્યા છે. જાહેરખબરમાં સંભળાતો સચીનનો અવાજ એનો જ. ડિઝનીની ડકટેલ્સ અને ટેલસ્પીનમાં એ બલ્લુ ધ બેઅરથી હ્યુઇ, ડયુઇ જેવા અવાજો ય કાઢે. 

ઉંમર મુજબ, ગળામાં ઊંચાનીચા થતા હૈડિયા મુજબ અવાજ બદલાતા રહે છે. પણ આઇન્સ્ટાઇનના કહેવા મુજબ , ધ્વનિતરંગો મરતાં નથી. કોઇ જૈન સાધુના કંઠે પડઘાયેલો ઉપસગ્ગાહાર મંત્ર હજુ ય બ્રહ્માંડની કંદરામાં ક્યાંક હશે, કોઇ રૂપલે મઢેલી રાતે પ્રાણપ્રિયાએ પિયુ સાથે કરેલો પ્રેમાલાપ તરંગો બનીને કોઇ મોગરાની કળીને આજે ય તરંગિત કરી ખીલવતો હશે. કેટલાક અવાજો અલોપ થઇ ગયા પછી મજબૂત બની જતા હોય છે. 

ધ્વનિ… સાઉન્ડ… અવાજને પામવા માટે નીરવ શાંતિ જોઇએ, અને બંધ આંખો ય ! બહારનો ઘોંઘાટ સ્વીચ ઓફ થાય તો અંદરનો આપણો અવાજ સંભળાય. અવાજ પણ આંગળીની જેમ સ્પર્શી શકે છે. સાક્ષીભાવ રાખો તો આપણા અંદરના અવાજોનો કોલાહલ સંભળાય. ક્રોધનો અવાજ, જોશનો અવાજ, ખડખડાટ હાસ્યનો અવાજ, ડૂમો ભરેલો અવાજ. આપણો અવાજ પણ મિજાજ મુજબ કેવો બદલાતો હોય છે. ફોન પર અવાજ અલગ સંભળાય અને ઇન પર્સન અલગ. અવાજમાં ઠંડીગાર ઉપેક્ષા કે હુંફાળી આત્મીયતા. જે ચાહો એ ભેળવી શકો.

સત્તાવાહી અને કોન્ફિડન્ટ વોઇસથી ઘણીવાર વગર ચાવીએ દરવાજાના તાળા ખુલે છે. આજીજી કરતાં રડમસ અવાજો કચડાઇ જાય છે. અવાજ આનંદનો ને દર્દનો હોય, મદદનો અને નફરતનો હોય. અવાજથી થાય પોકાર. અવાજથી જમાવાય અધિકાર. મોટી ઉંમરે શૂન્ય થતી આંખો અને થોથવાતા અવાજમાં સંભળાય છે, મોતના પડછાયા. ઘાંટો, ચીસ, ડૂસકું, બરાડા, બૂચકારા, છણકા, નિ:સાસા, લલકાર, ઉંહકારા, ઢમકાં, ખોંખારા, લપકારા, સબડકા, ચૂમ્માચાટી વગેરે અક્ષરો-શબ્દો-ભાષા વગરના અવાજો છે. આગ અને વરસાદને, પવન અને પથ્થરને અવાજો હોય છે. ભમરાં અને તમરાંને ય. 

‘આવાઝ દો હમ કો, હમ ખો ગયે,’ તમે કોને માટે ગાઇ શકો ?  

અથવા ‘દેખ લો આવાઝ દેકર, પાસ અપને પાઓગે’ કોણ તમારા માટે ગાઇ શકે ?

પડઘાના, ભીડના, એકાંતના  બિલવતા અવાજો વચ્ચે.

તમને કોના અવાજમાં તમારું  નામ સાંભળવું ગમે, હેં ?

ઝિંગ થિંગ

જુનીપુરાણી  અરુણની ઓળખ,  અમે અકારણ  જુદાં ગણાયા

અમારે  મન તો ન કોઇ જુદું, શું કરીએ પામ્યા અવાજ જુદો

(રાજેન્દ્ર શુકલ)